مدیریت اسلامی؛ نیازمند جهاد تازه

محمدرضا رحیمی

در مورد اسلام و مدیریت یا رویکرد اسلامی نسبت به مدیریت یا نظریه و در سطح کلان پارادایم اسلامی مدیریت، تألیفاتی گوناگونی در قالب رساله، پایان‌نامه، کتاب و مقاله از سوی پژوهش‌گران عرصۀ مطالعات دینی و مدیریت، به جامعۀ علمی کشور عرضه شده است. دغدغۀ دانشمندان و مدیران مسلمان در مورد همۀ حوزه‌های مطالعات دینی، قابل تقدير و ستایش‌اند؛ چرا که هر مسلمانی طبق اندیشه‌ای قرآنی باید تلاش نماید که در همۀ عرصه‌ها الگويی برای همۀ جوامع و انسان‌ها و نمونه‌اي از "امت وسط" باشد. از سوی دیگر بنیان‌های هر کردار و رفتاری، دانش و نظریه است، تا نظریۀ اسلامی نباشد و به تعبیر دقیق‌تر بینش و نگرش اسلامی نباشد، رفتارها هم نمی‌تواند اسلامی باشد. این جهت نیز، ما را مکلف می‌سازد که برای ارائه دانش و نظریه‌ی مبتنی بر آیات و سیرۀ معصومین (ع) تلاش نماییم، چنان‌که رهبر فرزانه انقلاب حضرت امام خامنه‌اي (حفظه ‌الله) نیز در این زمینه بر اساس شناخت درست از زمان و مکان، بحث دینی سازی علوم انسانی را مطرح نموده و همۀ حوزویان و دانشگاهیان را برای محقق ساختن این خواستۀ ایده‌آل و ضروری، فراخوانده و چنان بر این مطلب تأکید نموده است که گویی بر همۀ محققان عرصۀ دین‌پژوهشی، یک واجب تعیینی است.

امسال که بر اساس درایت شایستۀ سکان‌دار انقلاب، سال "اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی" نام‌گذاری شده است، بهانۀ خوبی است برای بازخوانی تلاش‌ها و کارهای که توسط محققان عرصۀ مدیریت اسلامی صورت گرفته‌اند. این تحقیقات به هر قدر و اندازه و هر شکل و ساختاری که صورت گرفته باشند، در خور سپاس‌اند؛ چرا که "قطره‌قطره جمع گردد، وانگهی دریا شود". مطالبی که در مورد مدیریت اسلامی نوشته شده است، ممکن است از عیب و نقصی پیراسته نباشد؛ چرا که به اعتراف تقریباً همۀ دلسوزان این عرصه، دانش مدیریت اسلامی هنوز در آغاز راه است؛ چنان‌که مثلاً فلسفه اسلامی با همه تلاش‌ها و زحماتی که در مورد آن کشیده شده و حتی به عنوان یک نظام فلسفی در برابر نظام‌های فلسفی دیگر قد علم نموده است، از نظر برخی محققان، مسیرهای آغازین خود را می‌پیماید؛ حداقل در برخی زمینه‌ها به طور قطع و در برخی زمینه‌ها باکمی تردید می‌شود این سخن را تأیید نمود. مدیریت اسلامی که بعد از انقلاب اسلامی مطرح شده است، بدون شک در آغازین مراحل رشد خود قرار دارد و علی‌رغم کارهای خوب انجام‌شده، هنوز هم نیازمند تأمل جدی است؛ لذا بر اندیشمندان اسلامی است که مثل همیشه، فرصت را غنیمت بشمارند و از توجه جدی که امروزه به یمن توجه رهبر معظم انقلاب، حاصل شده است، استفاده نمایند.

 بازخوانی کارهای صورت گرفته، اولین گام برای پرداختن به نظریه‌پردازی، قدم و قلم تازه در این عرصه است؛ چرا که گذشته همواره چراغ راه آینده است. گذشته‌ها، هم می‌تواند ما را به شیوۀ اندیشیدن در مورد مدیریت اسلامی رهنمون شود و هم می‌تواند از انجام کارهای تکراری جلوگیری نماید. گذشته‌ها اگر چه گذشته‌اند، اما در دل خود هزاران قصه برای گفتن دارند؛ قصه‌های از سر عشق و ایمان که در عمق جان اندیشمندان مدیریت اسلامی ساری و جاری بوده‌اند. بازخوانی این قصه‌ها، باعث دمیدن روح تازه در اندیشه‌ها و انگیزه‌ها است.

تحقیقات انجام‌شده در این عرصه، می‌تواند چهار مقولۀ کلی را شامل شود: مبانی، اصول و مؤلفه‌های مدیریت اسلامی، شیوۀ مدیریت معصومین (ع)، مبانی و اصول رفتار سازمانی. کتاب‌های مثل پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی استاد مصباح یزدی، در حوزه مبانی، کتاب اسلام و مدیریت علی آقا پیروز و همکاران، کتاب مدیریت اسلامی آقای محمدحسن نبوی، اصول و مبانی مدیریت اسلامی آقای محمدحسین ساجدی در حوزۀ اصول و مؤلفه‌‌ها؛ کتاب سیره نبوی، منطق عملی، دفتر سوم، سیره مدیریتی پیامبر (ص) آقای مصطفی دلشاد تهرانی و کتاب مدیریت علوی آقای ابوطالب خدمتی و همکاران، در حوزه سیره مدیریتی معصومین؛ کتاب رفتار سازمانی با رویکرد اسلامی آقای عباس شفیعی و همکاران در حوزه رفتار سازمانی، می‌تواند نمونه‌های از کتاب‌هايی باشند که به مقولات کلی فوق پرداخته‌اند.

در یک نگاه و مرور اجمالی، می‌توان ادعا نمود که برخی از حوزه‌ها هنوز نزد محققان اندیشه مدیریت اسلامی مغفول مانده است که از مهم‌ترین آن‌ها، روش تحقیق در مدیریت اسلامی است. این بحث متأسفانه به جز در برخی مقالات و اخیراً پایان‌نامه آقای محمد محسن سعیدی از دانش‌پژوهان مدیریت مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تحت عنوان "روش تحقیق در مدیریت اسلامی"، کم‌تر مورد توجه قرار گرفته است. این در حالی است که روش تحقیق از اساسی‌ترین رکن‌هاي دستیابی به یک نظریه است. البته غیر از این حوزه‌، عرصه‌های دیگری هم وجود دارند که هم‌چنان مورد بی‌مهری اندیشمندان مدیریت اسلامی واقع‌شده‌اند. مرور این‌گونه حوزه‌ها، ما را به این مطلب سوق می‌دهد که مدیریت اسلامی نیازمند جهاد تازه است؛ جهادی که در آن باید قلم و قدم تازه‌اي برداشت ‌تا هم حوزه‌های جدیدی در اندیشه مدیریت اسلامی کشف شود و هم نیازهای که باید مورد توجه قرار بگیرند، پاسخ داده شوند.